Đền Ngọc Lan thuộc quần thể di tích lịch sử Lam Kinh thuộc xã Xuân Lam, Thọ Xuân, Thanh Hóa. Đây là ngôi đền thờ Công Chúa Ngọc Lan và cũng là nơi thờ một thiếu nữ oan khiên. Đền Ngọc Lan tuy nhỏ nhưng là ngôi đền kỳ bí mang nhiều sắc màu huyền thoại. Đây được coi là Đền Trình của quần thể di tích Lam Kinh.

Cổng Đền Ngọc Lan

       Chuyện kể lại rằng: "Xưa kia có một thiếu nữ nhà nghèo xinh đẹp, nết na được nhiều chàng trai trong vùng thầm yêu trộm mến. Thế nhưng vì hoàn cảnh nghèo khó, thiếu nữ đành chấp nhận làm dâu một gia đình phú hộ giàu có. Ngày “vu quy” đã đến thì bỗng nhiên bên nhà phú hộ rêu rao tin đồn, nàng thiếu nữ đã thất tiết nên bắt cô gái phải chịu tội “bắt vạ” của tộc làng. Trước nỗi oan tày đình này, gia đình thiếu nữ đã tìm đến cửa quan để khiếu kiện. Nhưng “nén bạc ném toạc công lý”, vị quan xét xử đã “đổi trắng thay đen” xử phạt gia đình cô gái phải bồi thường 200 quan tiền. Hoàn cảnh nghèo khó đến mức một bộ quần áo lành lặn để mặc cũng không có, thì lấy đâu ra số tiền lớn như thế để nộp phạt.

        Ngược dòng lịch sử, về những ngày “nếm mật nằm gai” của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Nơi đây chính là một trạm canh gác đa năng của một thôn nữ tài trí mưu lược, sắc nước hương trời, giả mở quán bán hàng nước dưới gốc cây Ngọc Lan để che mắt quân Minh. Đây là trạm thông tin và đồng thời là nơi tuyển mộ binh lính trong vùng cho chủ tướng Lê Lợi. Thôn nữ ấy đã giúp Lê Lợi tìm được nhiều người tôi trung cùng phò tá chủ tướng làm nên sự nghiệp đánh đuổi giặc Minh oanh liệt. Khi qua đời, cô được sắc phong là Công chúa Ngọc Lan, được nhân dân lập đền thờ để tỏ lòng nhớ ơn.

         Có nhiều giai thoại kể rằng, sau khi mất Ngọc Lan công chúa vẫn thường xuyên hiển linh để cứu giúp dân chúng trong vùng. Thời Pháp thuộc, bọn thống trị bắt phu phen ở đây đào một con sông dẫn nước từ đập Bái Thượng xuống các xã dưới xuôi để phục vụ mục đích bóc lột nông nghiệp của chúng. Khi đào tới gốc cây Ngọc Lan thì không thể nào đào tiếp được nữa, vì cứ sau một đêm những phiến đá to lạ xuất hiện cản lối. Điều này khiến các kỹ sư người Pháp đau đầu, nhưng không sao lý giải và tìm ra cách khắc phục được. Một hôm, trong khi ngủ ông kĩ sư người Pháp mơ thấy giữa dòng sông đang đào, nổi lên một con trâu trắng và một cô gái mặc quần áo trắng cứ dập dềnh trên mặt nước.

       Cho là điềm linh thiêng nên ông đã quay trở lại, đi đến xã Thọ Lâm thì ông bị lạc ở rừng Lim. Đang đêm tối om, ông nhìn thấy một vệt ánh sáng le lói phía trước, nhìn kỹ thì hóa ra đó là một cái am nhỏ đang được ánh trăng phản chiếu. Hôm sau, ông quay trở lại, thắp hương rồi nhờ thầy địa lý di chuyển am về gốc cây Ngọc Lan. Kể từ đó dòng sông được đào trôi chảy không gặp sự cố gì nữa.

        Hơn 20 năm trước, có một người phụ nữ ở vùng khác đi qua nơi đây đã vô tình “vi phạm” quy tắc của Thần. Người phụ nữ này đã được nhiều người cảnh báo về sự linh thiêng của cây hoa này nhưng đã bị mùi hoa thơm làm cho ngây ngất đến quên cả lí trí. Người phụ nữ ấy không cầm lòng được đành hái trộm một cành hoa lan về nhà. Một tuần sau, sự tình đau lòng xảy ra, chị ta bỗng dưng bị điên. Người cứ bần thẩn, bỏ nhà đi lang thang. Đặc biệt, dù ban ngày người phụ nữ này đi khắp nơi, nhưng cứ tối đến là trở về bên đền Ngọc Lan nằm ngủ.

        Bắt nguồn từ truyền thuyết giải oan cho trinh nữ mà hàng năm rất nhiều cặp tình nhân dẫn nhau từ cửa đền để cầu xin. Họ tin rằng với sự linh thiêng của ngôi đền sẽ chứng dám cho tình yêu son sắt của mình. Họ mang hy vọng Thánh Mẫu nơi đây sẽ che chở để tình yêu của họ mãi mãi bền vững.

        Nơi đây, còn tương truyền là nơi cầu tự rất linh nghiệm cho các gia đình hiếm muộn.